در جهان حاضر گفت وگوی میان ادیان از چنان مقبولیتی برخوردار شده است كه بیشتر متألهان و اندیشمندان ادیان بزرگ، جهت بسط و گسترش این گفت وگوها كوششهای فراوان می كنند. اهمیت این گفتمان از آن جهت است كه پیروان ادیان، بویژه ادیان الهی در صدد پیداكردن مشتركات تاریخی ـ اعتقادی به منظور ابهام زدایی از پیامهای اصلی ادیان و تقویت زمینه های صلح و همزیستی هستند. از این رو لازم است كه تحقیقی همه جانبه در متون دینی ادیان الهی نظیر قرآن و عهدین صورت گیرد. دراین تحقیق باید به این پرسشها پاسخ داد كه وجوه اشتراك و اختلاف میان قرآن و عهدین چیست؟ آیا وجوه اشتراك در حدی است كه بتوان آن را اساس گفت وگو میان پیروان ادیان قرار داد؟ در این مقاله بر اساس روش علمی ـ تطبیقی، مشتركات، از طریق سه متن اصلی قرآن، تورات و انجیل دنبال می شود و آنچه نگارنده در این مقاله به آن اهتمام می ورزد این است كه در مسـائل نبـوت، معجزه، عصمت،
موسی كلیم الله(ع) و میقات او و دریافت الواح، عیسی كلمة الله(ع) و وحی و نجات بخش بودن آن كه بنیادی ترین موضوعات است، نقاط اشتراك بیش از نقاط افتراق است و باید برای بهتر فهمیدن عقاید یكدیگر، گفت وگوهای میان ادیان را بر محور مشتركات آغاز كرد؛ چه اینكه ادامه این گفت وگوها موجب شناخت بنیادین در تعالیم ادیان و گسترش مراوده و تفاهم میان پیروان آنها و تلطیف و تصحیح آنان می گردد و در نتیجه زمینه های صلح و همزیستی میان آنان را تقویت می كند.
واژگان كلیدی این پژوهش عبارتند از:
وحی، نبوت، معجزه، عصمت، محمد(ص)، موسی(ع)، مسیح(ع)، صلیب، رستاخیز مسیح، صعود، مسیح، روح القدس، الوهیت، پیشگویی، قرآن، عهد قدیم، عهد جدید، نجات و رهایی، گناه ذاتی.
در نیم قرن گذشته بیشتر متألهان و متفكران ادیان بزرگ از ضرورت گفت وگوی ادیان سخن گفته اند و برای بسط و گسترش آن تلاش كرده اند. طرح این گفت وگو و تبادل نظر جهت ابهام زدایی از پیامهای اصلی ادیان و تقویت زمینه های صلح و همزیستی میان پیروان آنها نقش حیاتی دارد. از این رو بر صاحبان اندیشه فرض است كه با پشتوانه علمی در قلمرو وسیع این اندیشه فراخ گام بردارند؛ اگر چه نضج و قوام این تفكر، آن گاه میسر است كه زمینه های علمی بایسته و به دور از عصبیتهای قومی ـ نژادی متكی بر بنیادهای كلامی دقیق فراهم آید كه نتیجه آن، تجلی و به بار نشستن مشتركات ادیان الهی است؛ از جمله اینكه همه شرایع الهی از یك سرچشمه صادر شده اند و دین حقیقتی است زنده و فراتر از حوادث و تغییرات تاریخی. در باطن دین حقیقت واحدی نهفته كه به صور گوناگون در آیینهای مختلف و در ادوار تاریخی متجلی شده است. پیامبران نیز فرستادگان خدای متعال هستند و برای آن مبعوث شده اند تا به بشر بفهمانند كه در برابر كارهای نیك، پاداش نصیبشان می گردد و در برابر كارهای زشت، عذاب.
در این نوشتار به استناد عهدین و قرآن و همچنین با مراجعه به منابعی كه در این زمینه وجود داشته، بویژه تفاسیر مربوط به آن كتب، مبانی مشترك و ویژه را درمورد وحی و نبوت تعیین كرده و به تحقیقی همه جانبه پرداخته ایم. مبنای تحقیق بر تكیه و استناد به كتب دینی استوار است و برای تبیین مطلب و بسط موضوع از كتب تفسیری كه مقبولیت تام داشته، استفاده شده است و كوشش بر آن بوده كه در این مقاله هیچ گونه عصبیت و تنگ نظری حاكم نگردد.
نبوت
نبوت در قرآن بر آن گزینش الهی دلالت دارد كه خداوند بر بنده برگزیده اش معارفی را وحی می كند تا اخلاق و كردار بندگان را در مسیر تكامل و سعادت رهبری و هدایت فرماید.1 از این رو هر شخصی كه از روی سحر یا پیشگویی یا كهانت و یا از طریق كشف و شهود عرفانی سخن می گوید، نبی نیست.
در عهد قدیم، واژه نبی معنای عامی داشته كه افراد گوناگونی را شامل می شده است؛ مانند غیب گویان، درویشان، مأموران مذهبی، مشاوران و رایزنان سیاسی، رهبران سنتهای مذهبی اسرائیلی. پیامبر بودن این افراد به سبب اعلام كردن، ندا دادن یا خبر دادن از گذشته یا آینده است.2 البته عهد قدیم، مقام پیامبران واقعی را از افراد منسوب به نبوت، برتر و والاتر می داند. این گونه افراد در میان مردم یا نزد پادشاهان، دارای مقام و منزلت بودند؛ نه اینكه از سوی خداوند برگزیده شده باشند.
در عهد جدید، انبیا، هم بر رسولان و حواریون اطلاق می شد كه وحی مسیحی را كه به وسیله عیسای مسیح ظهور یافته بود به دیگران نیز می رساندند و هم بر افرادی كه در طول زمان پیغام خدا را دریافت می كنند و به مردم می رسانند.3

الف) واژه «پیشگو»
ب) «بیننده خواب و رؤیا»
ج) واژه «رائی» به معنای «نگرنده و بیننده».
آنان اشخاصی بودند كه با روشی خارق عادت برای دیدن و علم بر اشیایی كه فقط خدا بر آنها عالم است، از جانب خدا منور می گشتند.4
د) «مرد خدا» در قرآن این نام، مشتمل بر افرادی است كه ارتباط نزدیكی با خداوند دارند.
هـ) «نذیره» یعنی شخصی كه نذر كرده خود را وقف خدمت خداوند نماید و آن شرایطی دارد به این كیفیت كه از خوردن مشروب و چیدن موی خودداری كند تا در ختم نذر، كاهن موی او را بچیند و….5
از بررسی آیات قرآنی و كتاب مقدس در تعریف واژه «نبی» این نتیجه به دست می آید كه هر دو در وجه تسمیه نبی اشتراك و اختلاف دارند. در هر دو كتاب آمده است: انبیای الهی اشخاصی بودند كه از طریق خداوند برگزیده می شدند و معارفی را با عنوان وحی دریافته و به مردم ابلاغ می نمودند. وجه اختلاف آن است كه واژه نبی در عهدین دارای عمومیتی است كه افراد مختلفی را به سبب خبردادن و اعلام كردن از طریق پیشگویی و راه های دیگر شامل می شود؛ حتی افرادی را كه به دروغ ادّعای نبوت كردند و گفتند از جانب خدا پیغام آورده اند، در حالی كه قرآن مدعیان باطل را «نبی» نخوانده است.

در قرآن و عهدین آمده است كه انتخاب نبی بر حسب مشیت و اراده خداوند بوده است.6 در كتاب مقدس آمده است: این انتخاب گاهی به گونه مستقیم از طرف خدا بوده و زمانی نبی از طرف نبی دیگر به نبوت مسح می شده است؛ نظیر «الیشع» كه از طرف «ایلیا» به نبوت مسح می شده است.7 زمانی روح نبوت از پیامبر به افراد زیادی منتقل می شده است؛ مانند انتقال روح نبوت از موسی(ع) به هفتاد نفر از افراد قومش.8
به استناد قرآن، خداوند مستقیماً شخص را برای مقام نبوت بر می گزیند و مسأله انتقال روح نبوت در آن وجود ندارد.9
موسی بن میمون یكی از دانشمندان یهودی در مورد انتخاب نبی می گوید:
«یك نبی در طول عمرش به طور مستمر و متصل نبوت نداشت؛ بلكه گاهی نبوت از او قطع می شد. همان طور كه گاهی مرتبه عالی نبوت را و زمانی مرحله پایین تر از آن را دارا بود. چه بسا مرتبه عالی را یك بار در طول عمرش داشت و سپس از او قطع می گردید و چه بسا بر مرحله پایین بود تا اینكه نبوتش قطع می شد».10
از نظر قرآن، كسی كه برای مقام نبوت برگزیده می شد تا آخر عمرش نبی و ازخطا و گناه مصون بود، زیرا پیامبران، پیش از نبوتشان بر اثر تلاش و كوشش و مجاهدت در راه مبارزه با نفس به عصمت اكتسابی رسیده بودند و بعد از نبوتشان به سبب مشاهده «برهان رب» (یوسف/24) دارای عصمتی می شدند كه هرگز نزدیك گناهان نمی رفتند در نتیجه عملی مرتكب نمی شدند كه نبوتشان قطع گردد. قرآن به تفاوت درجات انبیا معتقد است؛ اما نه به این صورت كه نبوت یك نبی روزی قطع گردد.

بنا به گفته قرآن و كتاب مقدس تعداد انبیا زیاد است. كتاب مقدس از پیامبران زیادی نام می برد در حالی كه قرآن فقط به ذكر بیست و پنج نفر از آنان بسنده كرده است و آنان عبارتند از: آدم، نوح، ادریس، هود، صالح، ابراهیم، لوط، اسماعیل، الیسع، ذوالكفل، الیاس، یونس، اسحاق، یعقوب، یوسف، شعیب، موسی، هارون، داود، سلیمان، زكریا، یحیی، اسماعیل، عیسی(علیهم السلام) و محمد(ص).
سلیمان و داود از دیدگاه كتاب مقدس، پادشاهان بنی اسرائیل بودند و هر دو مرتكب گناه شدند؛ داود مرتكب زنا11 و سلیمان بت پرست شد12 در حالی كه قرآن آن دو را از این اتهامات مبرا می داند.13 همچنین كتاب مقدس از انبیایی نام می برد كه قرآن از آنان یاد نكرده است؛ مانند ارمیا، حزقیال، ناتان، شمعیا، میكاه، اشعیا. از سوی دیگر نام هود(ع) و صالح(ع) در كتاب مقدس نیامده است.

در كتاب مقدس و قرآن آمده است كه انبیا از نظر مراتب فضل وكمال در یك سطح نبوده و برخی بر دیگری برتری داشته اند.14 همچنین درعهد قدیم ذكر شده كه موسی برتر از همه پیامبران است، زیرا خداوند با او رو به رو سخن گفت؛ در حالی كه با دیگر انبیا درخواب و رؤیا سخن گفته است.15 قرآن می فرماید كه برخی از پیامبران «اولوا العزم»(احقاف/35) هستند. مفسران در تفسیر این نام گفته اند آنان دارای ثبات و استقامت بسیار بودند و عهد الهی را هیچ گاه به فراموشی نسپردند(احزاب/7)؛ زیرا برخی از پیامبران، نظیر آدم، عهد شكنی كردند(طه/115). دلیل دوم اینكه آنان صاحب كتاب و شریعت بوده اند. البته برخی از انبیای دیگر نیز كتاب داشته اند، ولی كتاب آنان دارای احكام و شرایع نبوده است،16 بلكه مشتمل بر مطالب اخلاقی، خبرهای غیبی، دعا و مناجات و مانند آن بوده و احكام شریعت به معنای اجتماعی در آنها وجود نداشته است.17
از دیدگاه عهد جدید، مسیح به مراتب بالاتر از همه انبیاست، زیرا او آخرین مكاشفه و مژده و پیام خداست. مسیح خدایی است كه به طور موقت برای بخشش گناهان اولیه آدمیان به زمین نزول كرده و در قالب انسان تجسم یافته و به شكل بشر درآمده است. او پس از تحمل درد و مصیبت كشته می شود سپس از قبر بر می خیزد و دوباره به آسمان صعود می كند و در سمت راست پدرش كه هم ماهیت اوست، بر تختی می نشیند.18

در قرآن و كتاب مقدس آمده است كه اطاعت از انبیا واجب است وهر كسی كه سخنان نبی را نپذیرد، خداوند او را مجازات می كند. همچنین در هر دو كتاب آمده است كه نبی مكلف به ابلاغ است و خداوند او را حفظ می كند.19 ولی كتاب مقدس می گوید: اگر نبی دعوتش برپایه پرستش بتها باشد و در این راه هم معجزه ای انجام دهد، او و پیروانش باید مجازات گردند.20 در حالی كه چنین مطلبی در قرآن وجود ندارد.

در عهد عتیق، پیامبری اختصاص به مردان نداشته، بلكه زنان پیامبری نیز بوده اند كه «نبیه» خوانده شده اند. انبیای مرد اسرائیل «پدر» و پیامبران زن نیز «مادر اسرائیل» خوانده شدند. پیامبران زن عبارتند از: «ساره»، «مریم»، «دبوره»، «حنه» و «حلده».
نبوت زنان در عهد جدید نفی نمی شود، زیرا از نظر آن، هر شخصی می تواند عطای نبوت ـ یعنی دریافت پیغام خدا و رساندن آن را به دیگران ـ دریافت كند.21 از طرفی در عهد جدید به نبیه ای به نام «آنا» ـ دختر فنوئیل ـ اشاره شده كه همواره صدای خدا را می شنیده است.22 ولی در قرآن نامی از پیامبران زن دیده نمی شود.

عهد عتیق از انبیای دروغین سخن می گوید، و در آن كتاب آمده كه آنان افرادی بودند كه با حدس و گمان سخنانی می گفتند تا دستمزدی بگیرند و در جامعه به فسق و فجور و گنهكاری بپردازند. عهد قدیم جزای آنان رامرگ، اسیری، تبعید و دفن در سرزمین بیگانه قرار داده است.24 همچنین در آن كتاب برای تشخیص انبیای حقیقی از انبیای دروغین معیاری وجود دارد كه آن عبارت است از دعوت نبی به خدا پرستی.25 در قرآن این موضوعات وجود ندارد، زیرا مدّعیان باطل از دیدگاه قرآن نبی نیستند.

1. توحید؛ كه مهم ترین و بزرگ ترین هدف انبیای الهی یكتاپرستی بوده است. این نكته از مشتركات قرآن و عهد قدیم است.26 از دیدگاه عهد جدید، خدا یكی است، اما با سه عنوان یاد می شود؛ پدر، پسر، روح القدس.
2. دعوت به معاد و جهان پس از مرگ؛ این موضوع در عهد قدیم نیامده است، ولی عهد جدید به طور فراوان به آن اشاره كرده است.27 در قرآن نیز آیات زیادی در این باره وجود دارد.
3. عدالت؛ به گفته قرآن، پیامبران با مفاسد اجتماعی مبارزه می كردند تا عدالت و قسط در جامعه حاكم كنند.28
در كتاب مقدس موضوع برپایی عدالت از سوی انبیا وجود دارد و در شریعت موسی و ده فرمان او قوانین و دستورهایی در این زمینه یافت می شود.29
4. عبودیت خداوند؛ قرآن اشاره كرده است كه هدف از خلقت انسانها پرستش و عبودیت است.(ذاریات/56) این موضوع در عهد قدیم و عهد جدید نیز بارها آمده است.30
5. تعلیم كتاب و حكمت؛ قرآن می گوید: انبیا مبعوث شدند تا به مردم كتاب و حكمت بیاموزند.(بقره/129) همچنین حكمت را یكی از تعالیم عیسی قلمداد كرده است.(زخرف/63) از دیدگاه قرآن، حكمت، به كار گرفتن اصول بنیادین انسان سازی است كه در شریعت به آنها اشاره شده و قرآن نیز به آن مجموعه معارف اشاره كرده است.(اسراء/29 تا 39)
اگرچه موضوع تعلیم كتاب و حكمت در كتاب مقدس وجود دارد، ولی همانند قرآن بدان تصریح نشده است.
6. تزكیه و مسائل اخلاقی؛ آیات زیادی در قرآن وجود دارد كه اشاره به تزكیه و تهذیب نفس و تقوا نموده است.31
درعهد عتیق نیز آمده كه موسی مسائل اخلاقی را برای مردم بیان می كرد كه مهم ترین آنها شامل وفای به عهد، اجتناب از دروغ گویی و سخن چینی، تواضع و فروتنی، نفی تكبّر، دستگیری ازناتوانان… است. این موضوع بارها در سِفرهای «تثنیه»، «لاویان» و «خروج» آمده است. عهد جدید نیز مردم را به تزكیه و تهذیب نفس فرا می خواند.32

دانشمندان مسلمان و یهود در معنای معجزه گفته اند عملی است كه پیامبر با انجام آن صدق گفتارش را ثابت می كند.33
از دیدگاه عهد جدید، معجزه، مكاشفه ای است ویژه كه حكایت از حضور و قدرت خداوند دارد و اثبات كننده وجود و علاقه و محبت اوست. معجزه عملی است بر مبنای اظهار محبت كه لطف بی پایان خدا را نشان می دهد و دیگران را توانا می سازد كه به عیسی مسیح ایمان آورند.34
مسیح برای افرادی كه معجزه های بیشتری می خواستند و نمی خواستند به او ایمان آورند، معجزه نمی كرد.35 از این رو معجزه در مسیحیت به این معنی نیست كه مسیح خواسته باشد ناتوانی مردم را از انجام دادن آن نشان دهد، بلكه معجزه عملی است الهام یافته از نشانه های قاطع و بخششهای فراوان خدا در جهت ایمان آوردن مردم به خداوند.

قرآن معجزاتی را فعل خدا می داند كه به طور مستقیم از مبدأ وجود صادر شده باشد؛ مانند تبدیل شدن عصا به اژدها، ید بیضا، تبدیل آب به خون، پر شدن مصر از ملخ، سرد و سلامت شدن آتش برای ابراهیم(ع) و نزول قرآن بر پیامبر(ص). اما برخی دیگر از معجزات را به خود پیامبران نسبت می دهد كه ظهور آثارش در گرو اذن و اجازه خداست؛ مانند معجزه های مسیح(ع) چونان به وجود آمدن پرنده از گل، شفای بیمار، بینا كردن نابینا و زنده كردن مردگان.(آل عمران/49)
در عهد قدیم معجزات موسی و بلاهای ده گانه مداخله مستقیم الهی به شمار آمده، اما اعمالی چون بازشدن آب اردن برای ایلیا و الیشع به آنان نسبت داده شده است.36
درعهد جدید مسیح(ع) انجام معجزاتش را به خدا نسبت داده، اما با بیان این سخن كه «من اراده كنم» قدرتی را كه خداوند در این باره به او داده بود یاد كرده است.37

قرآن معجزاتی را به انبیا نسبت داده است كه در كتاب مقدس وجود ندارد؛ مانند سرد و سلامت شدن آتش برای ابراهیم(ع)، تسخیر باد و جن برای سلیمان(ع) و تسلط او بر معادن مس، تركیب ارتش سلیمان از جن و انس و پرندگان، فهم زبان حیوانات و ناقه صالح(ع) كه از دل كوه بیرون آمد. كتاب مقدس، سلیمان(ع) را پادشاه بنی اسرائیل معرفی می كند كه بر قلمروی بسیار گسترده حكومت می كرد و آگاهی بسیار و بسنده درباره حیوانات، پرندگان، خزندگان و گیاهان داشت.38 اما به معجزاتی كه درباره او در قرآن آمده اشاره نكرده است؛ همچنین نام صالح(ع) در این كتاب وجود ندارد.
معجزات موسی(ع) از جمله مشتركات قرآن و عهد قدیم است اما برخی از معجزات او تنها در قرآن آمده؛ مانند شناسایی قاتل از طریق معجزه الهی، طوفان، پرشدن مصر از سوسمار، برافراشته شدن كوه بر فراز بنی اسرائیل39 و تعداد دیگری از معجزات او كه دركتاب مقدس آمده است در صورتی كه در قرآن وجود ندارد؛ مانند بلای طاعون، زخم و جراحت، تگرگ، تاریكی شدید به مدت سه روز و مرگ پسران ارشد.40 همچنین عهد قدیم معجزاتی را به دیگر انبیا نسبت می دهد كه قرآن اشاره ای به آنها نكرده است؛ نظیر معجزات یوشع، ایلیا، الیشع.41
معجزات مسیح(ع) كه در قرآن و عهد جدید به صورت مشترك آمده عبارت است از شفا دادن نابینا و مبتلایان به مرض پیسی، حیات بخشی به مردگان و موجودات بی جان، خبر از اسرار پنهانی مردم، نزول مائده آسمانی و وجود خود عیسی(ع) به عنوان معجزه الهی در میان بنی اسرائیل. ولی سخن گفتن او با مردم در گهواره ضمن اعلام نبوت و با خبركردن آنان از داشتن كتاب و همچنین وصیت خداوند به او در مورد اقامه نماز، دادن زكات، نیكی كردن به والدین، ویژه قرآن است. عهد جدید، معجزات دیگری به عیسی(ع) نسبت داده است كه از آنها در قرآن یاد نشده؛ مانند تبدیل آب به شراب، صید زیاد ماهی، خارج كردن دیو، راه رفتن بر روی آب، خشكاندن درخت انجیر، بركت دادن غذا، ظاهر شدن او بر شاگردانش زمانی كه در بسته بود، آرام كردن باد و طوفان و قیام و صعود مسیح.

از دیدگاه قرآن و عهدین، انبیا در دریافت و ابلاغ وحی دارای عصمت می باشند و وحی از زمانی كه آغاز می شود تا مرحله ای كه به مردم ابلاغ گردد تحت نظارت پروردگار است. و نبی جز ابلاغ وحی چاره ای ندارد.42 در عهد جدید عیسی(ع) گفتار خود را به خدا نسبت داده است.43

علامه طباطبایی با استفاده از آیات قرآنی درباره مفهوم این نوع از عصمت در قرآن چنین می گوید:
«پیام آوران وحی بر اثر كوشش و تلاش و مجاهدت و تداوم در مبارزه با نفس امّاره قابلیت و شأنیت مقام عصمت را پیدا كردند و بر اثر تكرار عمل صالح و دوری از محرّمات، ملكه راسخه ای در آنان به وجود آمد كه پیوسته از آن اطاعت صادر می شد و به مدد این تهذیب نفس و انتخاب راه هدایت، «برهان رب»(یوسف/24) را كه نوعی از علم شهودی است، مشاهده كردند و در نتیجه آنان از ارتكاب به كارهای زشت خودداری نمودند.»44
قرآن، در آیات مختلف بر عصمت عملی انبیا تأكید می كند، زیرا از دیدگاه قرآن انبیا مورد هدایت و انعام پروردگارند و خداوند آنان را در دنیا و آخرت یاری می نماید. از این رو، آنان از گناه و خطا مصون هستند.45
عصمت عملی انبیا در عهد قدیم بدان مفهوم كه در قرآن آمده است وجود ندارد، زیرا عهد قدیم آشكار، گناهان و زشتیهایی را به پیامبرانی مانند نوح، ابراهیم، لوط و هارون46 نسبت داده است، در حالی كه در قرآن نسبتهای یادشده وجود ندارد.
مفسّران عهد جدید می گویند: عیسی مسیح معصوم و بی گناه است، ولی چون او انسان و دارای ویژگیهای بشری بود، دچار وسوسه شد؛ گرچه طبیعت الهی و فراطبیعی او مانع از این می شد كه از وی گناهی سر زند.

از دیدگاه قرآن، پیامبران دارای عصمت در اعتقادات هستند. مفسّران به آیاتی كه ظاهر آنها با این عصمت در تضاد است، پاسخ گفته اند. در عهد قدیم همچنان كه بر روی دایمی بودن نبوت نبی تأكید نمی شود، اصراری نیز بر این نوع از عصمت وجود ندارد.

موسی(ع) پیامبری است كه به «كلیم الله» معروف شده است. عهد قدیم از او به نوعی نبی برتر یاد می كند47 و مفسران قرآن او را یكی از انبیای اولوا العزم می دانند.48 داستان او در 36 سوره از سوره های قرآن آمده است و وی در قرآن و عهد قدیم به فراوانی معجزات، ممتاز و برجسته شده است. در هر دو كتاب آمده كه خداوند، هنگام انتخاب موسی(ع) به رسالت از میان بوته آتش با او سخن گفت49. از دیدگاه قرآن سخنان خداوند با موسی دربردارنده اصول عقاید، توحید، نبوت، معاد و پرستش خداوند بود(طه/16ـ11) ولی عهد قدیم می گوید كه خداوند با آن سخنان خودش را معرفی نموده و از ناله های بنی اسرائیل و ظلم مصری ها سخن گفته و همچنین خداوند در نظر داشته است با فرستادن موسی آنان را نجات دهد.50 قرآن و عهد قدیم به این نكته اشاره كرده اند كه موضوع نبوت و رسالت موسی(ع) هم زمان بوده است.51

در هر دو كتاب آمده است كه موسی(ع) در آغاز ورود به وادی مقدس و دریافت وحی با دو آیت كبری یعنی تبدیل شدن عصا به اژدها و ید بیضا روبه رو شد و سپس مأموریت یافت كه نزد فرعون برود و او را به پرستش خدای یگانه دعوت نماید. همچنین معجزه های دیگری در طول مأموریتش به او داده شد.52 آن حضرت برای انجام این رسالت از خداوند درخواستهایی كرد كه خداوند آنها را برآورده ساخت؛ مانند برطرف شدن لكنت زبانش و همراه شدن برادرش هارون با او در امر رسالت.53

در قرآن و كتاب مقدس آمده است كه پس از هلاك شدن فرعونیان، موسی(ع) چهل روز به میقات رفت و روزها روزه داشت و شبها به عبادت می پرداخت. خداوند پس از اتمام این مدت، آیین و قوانینی با عنوان «الواح» بنا به تعبیر قرآنی و «الواح سنگی» بنا بر تعبیر عهد قدیم كه دربردارنده ده فرمان بود به موسی عطا كرد، و یهودیان معتقدند كه این الواح با الهامات بعدی تكمیل شد و به صورت كتاب تورات درآمد.54

تولد مسیح(ع) در قرآن همانند اناجیل یك واقعه غیرطبیعی است. در قرآن و عهد جدید عنایت خاصی نسبت به مریم وجود دارد و سوره نوزدهم قرآن به نام مریم است. عیسی(ع) به معنای نجات دهنده، نقطه نظر مشترك مفسران قرآن و عهدین است. وی در قرآن و عهد جدید كلمه خداست، ولی هر كدام در معنای «كلمه» بودن او اختلاف دارند؛ قرآن الوهیت مسیح(ع) را نفی می كند و یهودیان نیز بر اساس كتابشان به این مسأله اعتقاد ندارند.
نزول روح القدس بر عیسی(ع) از مشتركات قرآن و عهد جدید است كه از نظر قرآن او همان جبرئیل می باشد، ولی در عهد جدید یكی از «اقانیم ثلاثه» است.

مبحث رسولان و حواریون عیسی در مباحث مربوط به نبوت مطرح می شود، زیرا رسولان از نظر عهد جدید در واقع كسانی هستند كه وحی مسیحی را كه به وسیله مسیح ظهور یافته به دیگران می رسانند همان گونه كه انبیای عهد قدیم وحی خداوند را به انسانها رساندند.
از دیدگاه عهد جدید، مسیح جز آن كه خود خدای فرود آمده است، مبدأ وحی به حواریون و رسولان نیز هست و آنان را رسالت و نبوت بخشیده است كه آیین عیسوی را به همه جهان برسانند.55 دستور او به این رسولان آن بود كه از اورشلیم جدا نشوند تا از روح القدس تعمید یابند،56 و ایشان را قدرت اعجاز بخشید تا بیماران را شفا دهند و ارواح پلید را خارج سازند.57 در روز «پنطیكاست» روح بر حواریون فرود آمد و آنان را قوت بخشید.58
پولس كه از حواریون نبود، مدّعی است كه عیسی طبقات مختلفی را برای انجام رسالت مأمور ساخت59 كه از جمله شخص او از آن برگزیدگان است.
بنابراین، از دیدگاه عهد جدید نوشته های رسولان و سخنان شان الهام الهی است كه به مدد روح القدس به آنان القا شده است. دامنه این رسالت و وحی نه تنها از عیسی به حواریون و رسولان می رسد، بلكه به اداره كنندگان كلیسا و عموم مؤمنان بسط داده می شود.60 این مطالب تنها در عهد جدید آمده است. قرآن از قول خداوند نقل می كند:
«به حواریون وحی كردم كه به من و پیامبری كه از جانب من آمده ایمان آورید. آنان گفتند: ما ایمان آوردیم، پروردگارا! بر ایمان ما شهادت بده.»(مائده/111)
از دیدگاه قرآن، نبوت و رسالت بخشی از كار خداوند است؛ خداوند اشخاصی را از میان انسانها برمی گزیند تا مخاطب وحی تشریعی و گیرنده آیات كلامی و حقایق والای حیات باشند، و تنها وجود پیامبر است كه استعداد رویارویی مستقیم با شعاع وحی و دریافت واقعیات عالم غیب را داراست؛ و او این رسالت را نمی تواند به دیگران واگذار نماید تا واسطه ابلاغ كامل وحی به سایر مردم گردند.61
بنابراین، چون در قرآن الوهیت عیسی به هر عنوانی نفی شده، رسالت حواریون نیز آن گونه كه در عهد جدید مطرح است پذیرفته نیست؛ در قرآن آمده است حواریون عیسی خود به طور مستقیم متعلق وحی خدا قرار گرفته اند كه مفسران، وحی را دراین آیه به معنای الهام گرفته اند.62

از دیدگاه قرآن و عهدین، وحی پدیده ای است كه از دیرزمان جریان داشته و در هر دوره ای جلوه ای از آن آشكار شده است. وحی پایه و اساس نبوت و از امور ضروری و بدیهی شرایع الهی است و هرگز امری طبیعی نیست كه بتوان آن را به كمك ابزارهای علمی درعالم طبیعت شناخت.
عهد قدیم و قرآن در این زمینه اشتراك موضوعی دارند كه وحی مقوله ای است كه شناخت ماهیت آن برای بشر غیرممكن است و در نتیجه تجربه پذیر و تكراری نیست و تصور و تعریفش امكان ندارد و ماهیت و چگونگی آن تنها برای اشخاصی درك شدنی است كه آن را دریافت نموده اند. بنابراین، وصف حال مشاهده وحی از سوی انبیا در قالب الفاظ نمی گنجد، بلكه فقط رهاورد و دستاورد آن، قابل عرضه بر انسانهاست. انبیا واسطه هایی بودند كه كلام خدا را به این جهان نازل می كردند. از این رو، وحی آگاهی فرابشری و تعلیمی قدسی ـ ملكوتی و آموزه ای غیبی است و فرایند مكاشفات و اشراقات درونی پیامبر یا نشأت گرفته از اندیشه و عرفان و تجربه پیامبر نیست.
عهد جدید این مسائل را برای پیامبران پیش از عیسی(ع) می پذیرد، اما او را وحی الهی متجسّد می داند و رسولان پس از او را حاملان و دریافت كنندگان وحی مسیحی تلقی می كند؛ همچنین روح القدس را شایسته آن می داند كه عطای نبوت را به مؤمنان مسیح ببخشد.
از دیدگاه قرآن و عهد قدیم، خداوند در این ارتباط خاص با پیامبر به طور مستقیم یا به وسیله فرشته وحی سخن می گوید و معارف و احكام و قوانین مورد نیاز بشر را به او القا می كند و به او مأموریت می دهد تا آن را به مردم ابلاغ كند.63
علمای كتاب مقدس، آن كتاب راوحی مكتوب الهی به روایت بشری می دانند. از دیدگاه قرآن، قرآن تجلّی تكلم الهی است كه به امر «كن» نازل شده و لباس الفاظ و عبارات را به خود گرفته است. از این رو تنزیل قرآن در الفاظ عربی فعل خداست.
عهد قدیم و قرآن، مكاشفه مخصوص خدا در عیسی(ع) یعنی نزول خدا در هیأت انسانی را نمی پذیرند.
قرآن و عهدین، در چیستی مفاد و محتوای وحی اشتراك نظر دارند و وحی را شامل محورهای زیر می دانند:خداشناسی، خداپرستی، نبوت، بیان احكام و قوانین زندگی، مسائل اخلاقی، پرستش خداوند و قیامت. قرآن با تورات در زمینه توحید مشتركند و با اناجیل در زمینه قیامت و حیات جاوید اشتراك موضوعی دارند.
موضوع رجعت مسیح(ع) نیز از جمله مشركات قرآن و اناجیل است.64

نقطه مشترك شرایع الهی، نجات و رهایی بشر است. در عهد قدیم و قرآن، دستورها و شرایع نازل شده به وسیله پیامبران موجب نجات و رهایی است. در تورات، پیروی از شریعت موسی(ع) و در قرآن پیروی از شریعت حضرت محمد(ص) موجب رستگاری و نجات دانسته شده است.
در عهد جدید ایمان به مسیح سبب نجات است، زیرا او جان خود را از برای مردم فدا كرد. ایمان آورندگان به او با تعمید گرفتن از او در واقع به سوی خدا باز می گردند و هدایت الهی مردم را رهنمون می گردد كه از زندگی گناه آلود دست كشند و زندگی پاك و خداپسندانه ای داشته باشند.65

از دیدگاه قرآن، وحی تشریعی انبیا پایان پذیرفته است و نهادی كه اكنون ادامه دهنده وحی باشد وجود ندارد، ولی الهامات و اشراقات و مكاشفات فردی، به هیچ زمان و فردی اختصاص ندارد. این عقیده، نقطه اشتراك قرآن و عهد قدیم است.
عهد جدید می گوید: وحی در دنیای امروز ادامه دارد و روح القدس همواره عطایای خویش را به ایمان داران می بخشد. انبیا و معلمان به واسطه برخورداری از وحی به كلیسا خدمت می كنند.66

یكی از مسائل مهم و بنیادین عهد جدید كه فدیه مسیح مبتنی بر آن است خطا و گناه آدم می باشد. اولین مباحث از كتب عهد قدیم مربوط به خطای آدم است كه او از فرمان خداوند سرپیچی كرد و از درخت ممنوعه خورد و در نتیجه مانند خدا شد. خدا او و همسرش را از بهشت راند و خصومت و نزاع را میان نسل زن ومرد برقرار نمود و زمین را به سبب نافرمانی آنان مورد لعنت قرار داد؛ ازاین رو آدم برای گذران معاش خود در همه عمر با زحمت رو به رو بود. از دیدگاه عهد جدید این گناه و خطا به تمام نسل بشر انتقال یافته و آنان را آلوده ساخته و باعث شیوع مرگ در سراسر جهان شده است، در نتیجه همه چیز دچار فرسودگی و تباهی گشته و به سبب این گناه، انسان از خدا، از خود و از هم نوع خویش دور مانده است.67
عهد جدید نتایجی برای این گناه بر می شمرد از قبیل: تأثیر بر رابطه انسان با خدا، همچنین تأثیر بر روی ذات و بدن انسان و سرانجام تأثیر بر روی طبیعت و دنیای حیوانات.68
از نظر قرآن، پیام مشترك انبیای الهی این است كه هیچ كس بارگناه دیگری را بر دوش نمی گیرد و برای انسان بهره ای جز حاصل تلاش او نیست و او نتیجه كوشش خویش را به زودی خواهد دید و هركس نیكی كند، به خود كرده و هر كس بدی كند در اصل به خود بد نموده است.69
بنابراین، قرآن گناه كسی را به دیگران تعمیم نمی دهد و گناه ذاتی انسان را نمی پذیرد، با اینكه در عهد قدیم به خطای آدم اشاره شده و كتاب اشعیا70 به گناه ذاتی و فدیه اشاره نموده است، ولی شریعت یهود به گناه ذاتی و انتقال آن و فدیه شدن مسیح برای آن معتقد نیست.

در عهد قدیم، نجات و رهایی بر اثر پیروی از دستورهای شریعت موسی صورت می گیرد، نه اینكه انسانی از برای گناهان آدمیان فدا شود. عهد قدیم71 به موضوع فدیه اشاره كرده است ولی یهودیان به فدیه مسیح معتقد نیستند.
عهد جدید بر فدیه مسیح تأكید می ورزد و آن را به جهات مختلفی مانند آمرزش گناهان بشر، اجرای عدالت الهی، تسكین غضب الهی، مصالحه و آشتی انسان با خدا، عادل شمردگی، فرزند خواندگی، تقدیس و آزادی از قید و اسارت شریعت ضروری می داند.72
قرآن از آنجا كه گناه كسی را به دیگران تعمیم نمی دهد، موضوع فدای مسیح را نفی می كند و در روز قیامت، مال و جان هیچ كس را به عنوان فدا نمی پذیرد.73 و به جای «فدایی» كه عهد جدید از آن سخن می گوید موضوع «شفاعت» را برای عیسی(ع) مطرح می نماید.(زخرف/76)

عهد قدیم و قرآن، موضوع رستاخیز مسیح از مردگان را قبول ندارند. از نظر قرآن مسیح نمرده است تا از قبر برخیزد، بلكه او با جسم و روحش به آسمان عروج كرده است.74 همچنین قرآن و عهد جدید هر دو موضوع صعود مسیح(ع) به آسمان را می پذیرند.
در پایان این نوشتار نكته هایی كه دراین هم سنجی میان قرآن و عهدین به دست می آید، فهرست گونه آورده می شود:
ـ در قرآن و عهدین آمده كه انبیا واسطه هایی بودند كه كلام خدا را به این جهان نازل می كردند، ولی در عهد قدیم این واژه بر دیگر افراد نیز اطلاق می شد، و در عهد جدید، انبیا به رسولان و حواریون مسیح و افرادی كه در طول زمان پیغام خدا را دریافت می كنند و به مردم می رسانند اطلاق می شود.
ـ انتخاب نبی بر حسب مشیت اراده خداوند از مشتركات قرآن و عهد قدیم است. قرآن بر دایمی بودن نبوت برای نبی تأكید می ورزد، عهد قدیم این موضوع را نمی پذیرد.
ـ كثرت وجود انبیا از جمله مشتركات قرآن و عهدین است.
ـ تفاوت انبیا از لحاظ مراتب فضل و كمال جزء مشتركات قرآن و عهدین است.
ـ قرآن و عهدین به وجوب اطاعت مردم ازانبیا اشاره می كنند.
ـ پیامبران زن به عهد قدیم اختصاص دارد.
ـ تعالیم انبیا از مشتركات قرآن و عهدین است؛ با این تفاوت كه توحید وجه مشترك قرآن و عهد قدیم است، و قیامت و حیات جاوید، نقطه اشتراك قرآن و عهد جدید است.
ـ دانشمندان مسلمان و علمای عهد قدیم در معنای معجزه اشتراك عقیده دارند.
ـ قرآن و عهدین ضمن اینكه خداوند را مبدأ معجزات می دانند، برخی از معجزات را به نفوس پیامبران استناد می دهند؛ مشروط بر اینكه به اذن خداوند باشد.
ـ قرآن و عهدین، عصمت انبیا را در دریافت و ابلاغ وحی می پذیرند.
ـ عصمت عملی و اعتقادی انبیا از اختصاصات قرآن است.
ـ قرآن و عهدین از موسی(ع) به عنوان (كلیم الله) یاد می كنند؛ او پیامبری است كه به كثرت معجزه ممتاز و برجسته است.
ـ از دیدگاه قرآن و عهد قدیم، وحی، یك آگاهی فرابشری و تعلیم قدسی ـ ملكوتی و یك آموزه غیبی است و حاصل مكاشفات و اشراقات درونی پیامبر نیست.
ـ مكاشفه مخصوص خدا در عیسی(ع) مورد پذیرش قرآن و عهد قدیم نیست.
ـ موضوع رجعت مسیح(ع) از جمله مشتركات قرآن و اناجیل است.
ـ نقطه مشترك شرایع الهی، نجات و رهایی بشر است كه این عمل توسط وحی انجام می گیرد. در عهد قدیم و قرآن، دستورها و شرایع نازل شده به وسیله پیامبران موجب نجات و رهایی است.
ـ عهد قدیم و قرآن، موضوع گناه ذاتی را نپذیرفته اند و از این جهت فدیه مسیح را نفی می كنند.
ـ رستاخیر مسیح را آن گونه كه در اناجیل وجود دارد قرآن وعهد قدیم نپذیرفته اند.
ـ صعود مسیح به آسمان از مشتركات قرآن و اناجیل است.

---

1. طباطبایی، محمدحسین، المیزان، بیروت، اعلمی، 2/184.
2. جلال الدین آشتیانی، تحقیقی در دین یهود، تهران، نشر دانش، 1368، 328؛ جیمز هاكس، قاموس كتاب مقدس، تهران، اساطیر، 1377 ش، 837؛ ویل دورانت، تاریخ تمدن، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1365 ش، 1/369.
3. ترجمه تفسیر كتاب مقدس (عهد عتیق و عهد جدید)، انگلستان، انجمن بین المللی كتاب مقدس، 1995 م، اول قرنتیان 12:28.
4. جیمز هاكس، قاموس كتاب مقدس، 405.
5. اعداد، باب 6.
6. حج/ 75؛ تثنیه 18 : 19 ـ 18.
7. اول پادشاهان، 19:16.
8. اعداد، 11: 17 ـ 16.
9. ابراهیم/11؛ حج/75.
10. موسی بن میمون، دلالة الحائرین، تحقیق دكتر حسین آتای، آنكارا، 1974 م، 2/404.
11. اول سموئیل، باب 11.
12. اول پادشاهان، باب 11.
13. بقره/102؛ ص/26؛ نمل/15.
14. بقره/253؛ تثنیه 5:5؛ اول سموئیل، باب2.
15. اعداد 12: 8ـ6.
16. طباطبایی، محمدحسین، المیزان، 2/201؛ عبدالله نصری، مبانی رسالت انبیا، تهران، جهاد دانشگاهی، 1365 ش،301 ـ 300.
17. مصباح، محمدتقی، راهنماشناسی، تهران، امیركبیر، 1375 ش، 210؛ مطهری، مرتضی، مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی، قم، انتشارات صدرا، 152.
18. رومیان 5:20 ـ 12.
19. نساء/64؛ تثنیه 18:19و15.
20. تثنیه 13:17ـ 1؛ 18:20.
21. اول قرنتیان 12:10.
22. لوقا 2:36.
23. انبیای خیالی یا دروغین با اصطلاح متنبّی (مدّعی نبوت) در اسلام تفاوت دارد، از این جهت كه متنبّی شخصی است كه به دروغ ادّعای نبوت دارد؛ در حالی كه در عهد عتیق، انبیای دروغین افرادی بودند كه گمان می كردند نبی هستند و الهاماتی كه به آنها می شود از جهت نبوتشان می باشد.
24. حزقیال 13:15؛ ارمیا 2:6؛ 14:15.
25. تثنیه 13:5ـ1.
26. نحل/36؛ انبیاء/25؛ خروج 20:4ـ3.
27. دوم قرنتیان 4:14ـ13؛ لوقا 20:27 به بعد.
28. حدید/25 و هود/88.
29. تثنیه باب 13 و 14.
30. مزمور 105:6؛ 145:2ـ1؛ لوقا 4:24؛ كولسیان 1:14ـ12.
31. از جمله: بقره/151 و جمعه/2.
32. غلاطیان 5:16؛ افسسیان 5:3.
33. ابن كمونه، سعد بن منصور، تنقیح الأبحاث للملل الثلاث، آمریكا، كالیفرنیا، 1967 م، 7؛ خویی، ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، 1/57؛ مقداد بن عبدالله سیوری، شرح الباب الحادی عشر للعلامة الحلی، دانشگاه تهران با همكاری دانشگاه مك گیل، 36.
34. مرقس باب 3؛ لوقا 7:11 به بعد؛ هنری تیسن، الهیات مسیحی، ترجمه ط. میكائیلیان، تهران، انتشارات حیات ابدی،11؛
Jams Hastings, The Encyelopedis of religion and Enthidecs, Newyork, 1908 - 1920, vol 8, p 680.
35. متی 12:39 ـ 38.
36. دوم پادشاهان 2:11 و 8.
37. مرقس 1:42ـ41؛ لوقا 11:20.
38. اول پادشاهان 4:33.
39. بقره/93 و 73ـ72 و اعراف/133.
40. خروج، بابهای 11ـ9.
41. یوشع، باب 3 و 10؛ دوم پادشاهان، بابهای 7و4و2.
42. جن/28ـ26؛ ارمیا 1:12 و 4؛ دوم سموئیل 23:2.
43. یوحنا 7:17 ـ 16.
44. طباطبایی، محمدحسین، المیزان، 2/139؛ 11/129.
45. انعام/89 ـ 88؛ فاتحة/7 ـ 6؛ نساء/69؛ غافر/51؛ یونس/103.
46. پیدایش 19:38ـ 30؛ 12:20 ـ 10؛ 9:25 ـ 20؛ خروج، باب 32.
47. اعداد 12:8 ـ 7.
48. طباطبایی، محمدحسین، المیزان، 2/141؛ میبدی، رشیدالدین ، كشف الاسرار، تهران، امیركبیر، 1363 ش، 9/168؛ مغنیه، محمدجواد، الكاشف،بیروت، دارالعلم للملایین، 1981 م، 7/57.
49. قصص/30؛ خروج 3:4.
50. خروج 3:17 ـ 7.
51. طه/16 ـ 11؛ خروج باب 3.
52. طه/24 ـ 17؛ خروج باب 4.
53. طه/35 ـ 25؛ خروج باب 4.
54. انعام/150؛ اعراف/145؛ مائده/44؛ قصص/43؛ خروج باب 34 و 32 و 24:7.
55. متی 16:19 ـ 18؛ 28:20ـ17؛ یوحنا 21:22.
56. اعمال رسولان 1:5.
57. لوقا 9:1؛ متی 10:1.
58. اعمال رسولان 2/5 ـ 1.
59. افسسیان 4:12 ـ 11.
60. متی 27:19ـ17؛ 20:15؛ اعمال رسولان 14:14 و باب 15.
61. رك: حج/75؛ ابراهیم/11.
62. طباطبایی، محمدحسین، المیزان، 6/239؛ رشید رضا، المنار، بیروت، دارالفكر، 1354 ق،7/248.
63. شوری/51؛ اعداد 12: 8 ـ 6؛ دانیال 8: 16 ـ 15.
64. نساء/159؛ اول قرنتیان 1:7؛ دوم تسالونیكان 1:7؛ انبیاء/25؛ غافر/15؛ حدید/25؛ خروج 20:4 ـ 3؛ تثنیه 28:29 ـ 15؛ مزمور 150:2 ـ1؛ دوم قرنتیان 4:14ـ13؛ لوقا 20 ـ 27 به بعد؛ شمس/15 ـ 1.
65. اول پطرس 3:21؛ اول تیموتائوس 1:15.
66. اول قرنتیان 12:10 ـ 7.
67. غلاطیان 5:21ـ19.
68. رومیان، باب 5؛ پیدایش، باب3.
69. إسراء/7؛ نجم/41ـ36.
70. اشعیا، باب 53.
71. همان.
72. رومیان 5:8؛ یوحنا 3:36؛ دوم قرنتیان 5:8؛ غلاطیان 3:13.
73. بقره/254 و 48؛ غافر/33 و 18؛ دخان/41.
74. آل عمران/55؛ نساء/159 ـ 157.